Zaburzenia odżywiania uważa się za ten rodzaj zaburzeń, który jest charakterystyczny dla okresu nastoletniego. Gdy człowiek dojrzewa, gdy po raz pierwszy zaczyna konfrontować się ze światem, z rzeczywistością po swojemu, wiele problemów objawia się właśnie drogą psychosomatyczną. To wrażliwy czas poszukiwania odpowiedzi na pytanie o swoją tożsamość, ale też konieczność odniesienia się do pewnych zmian zachodzących w ludzkim ciele, na które nie mamy wpływu.
Ciało, odkąd stało się kartą przetargową uwagi i aprobaty społecznej, jest bardzo wygodnym obiektem ataków i manipulacji ze strony niespokojnego umysłu. To też okres, gdy relacje rówieśnicze znajdują się na szczególnie eksponowanym miejscu. Dojrzewający młody człowiek siłą rzeczy rozluźnia dotychczasowy silny kontakt z domem rodzinnym (rodzice nie są już wyznacznikiem norm życiowych), i kieruje się ku swojej grupie, aby tam znaleźć potwierdzenie tego, kim jest.
Zaburzenia związane z jedzeniem uznawane są za plagę naszych czasów, gdyż występują na niespotykaną dotychczas skalę (z wciąż tendencją wzrostową). Najpopularniejszym z nich jest zapewne anoreksja. Czym się charakteryzuje i jaka jest jej etiologia? Odpowiedzi na te pytania stara się dostarczyć poniższy tekst.
Anoreksja – jadłowstręt psychiczny
Według definicji podręcznikowej człowiek cierpiący na anoreksję psychiczną:
A) ogranicza przyjmowanie pożywienia do momentu wyraźnego obniżenia masy ciała;
B) pozostaje nadmiernie zaniepokojony otyłością i przyrostem masy ciała;
C) postrzega siebie jako osobę z nadwagą (pomimo szczupłości – zniekształcona percepcja „ja”).
Jadłowstręt psychiczny obejmuje więc spadek masy/wagi ciała co najmniej poniżej 15 % prawidłowej lub oczekiwanej co do wieku i wzrostu. Spadek ten jest narzucony sobie samemu przez unikanie jedzenia. Nie jest wynikiem ingerencji bądź perswazji osoby trzeciej. Stanowi odpowiedź osoby na jej zaburzony proces postrzegania samego siebie.
Samoocena polega na zakwalifikowaniu się jako osoby otyłej, pomimo obiektywnych dowodów, że jest właściwie całkiem odwrotnie. Obawa przed otyłością jest, jednakże tak silna, że upośledza realną oceną samego siebie, zaburza kontakt z rzeczywistością. Osoba taka jest przekonana, że musi jeszcze trochę przysłowiowo „zrzucić” i dopiero wtedy osiągnie wymaganą sylwetkę.
Najczęstsze objawy somatyczne występujące u osoby z anoreksją:
- wychudzenie,
- pierwotny lub wtórny zanik miesiączki,
- bradykardia,
- arytmie komorowe,
- obniżona temperatura ciała,
- obrzęki obwodowe,
- puszyste owłosienie kończyn (lanugo),
- zasinienie kończyn,
- sucha, żółtawa skóra,
- wypadanie włosów,
- zaburzenia przewodu pokarmowego,
- zaburzenia hormonalne.
Skąd się bierze anoreksja?
Anoreksja występuje trzy razy częściej u kobiet niż u mężczyzn. Obecna wysoka śmiertelność poprzez wycieńczenie organizmu, ale też towarzyszące temu zaburzeniu nadużywanie substancji, samobójstwa. Niektórzy nie przyznają się do strachu przed nadwagą, ale i tak podejmują pewne działania, by uniknąć przyrostu masy ciała. Do czynników osobowościowych zalicza się jeszcze wysoki poziom tłumionej agresji, unikanie bezpośredniej konfrontacji.
Spory prowadzone przez wiele dziesięcioleci w psychologii między różnymi modalnościami, doprowadziły do zaakceptowania pewnego konsensusu, który mówi, że nie jesteśmy dziś zdolni wyjaśnić konkretnych przyczyn powstawania zaburzeń w ogóle, w tym zaburzeń odżywiania (wyjątek stanowią tu zaburzenia pourazowe, gdzie początkiem jest trauma oraz oczywiście uzależnienia).
Na wystąpienie pojedynczego zaburzenia mają wpływ czynniki:
- biologiczne,
- psychologiczne,
- społeczne,
- kulturowe.
W przypadku anoreksji mówimy o zaburzonej gospodarce hormonalnej i zmianach w działaniu enzymów i neuroprzekaźników, jednakże dalej nie potrafimy odpowiedzieć na pytanie: co było pierwsze – zaburzenie czy zmiany w homeostazie?
Od strony psychologicznej możemy obserwować na pewno podwyższony poziom lęku oraz szczególnie charakterystyczną anhedonię, czyli brak zdolności bądź pewna psychiczna niegotowość do odczuwania przyjemności. Charakter osoby cierpiącej na anoreksję nie stanowi jednakże jakiejś jakościowo innej kategorii np. takiej, którą można by było przypisać do zaburzeń osobowości. Są to te same cechy, które spotykamy u każdego człowieka, jednakże trochę bardziej nasilone.
Przykłady relacjonują sami psychologowie kliniczni i praktycy:
- rozbudowane ambicje,
- silną potrzebę sukcesu,
- perfekcjonizm.
Ta triada w ogóle można powiedzieć, jest charakterystyczna dla większości zaburzeń odżywiania.
Wśród czynników psychospołecznych najpopularniejszym podejściem jest podejście systemowe, które zakłada, że to, co się dzieje w rodzinie, wywiera ogromny wpływ na zachowanie każdego z jej członków.
Wśród istotnych cech relacji rodzinnych, które sprzyjają rozwojowi symptomów są:
- uwikłanie,
- nadopiekuńczość,
- sztywność,
- nieumiejętność rozwiązywania konfliktów,
- włączanie dziecka w konflikt rodziców.
Systemowe koncepcje rodziny podkreślają, że problemy psychiczne występujące u jednego z członków rodziny, wynikają z zaburzenia całego systemu. Objawy zaburzeń psychopatologicznych pełnią natomiast funkcję regulacyjną. Objawy anoreksji są tu więc pewnym regulatorem całego systemu, próbą utrzymywania dysfunkcjonalnej (w jakimś wycinku rzeczywistości) rodziny.
Najczęstszym przykładem jest próba wciągnięcia dziecka w konflikt rodzicielski. Dziecko takie (a nastoletnie już szczególnie) nie chcąc przeżywać konfliktu lojalnościowego, „ucieka” niejako w zaburzenie odżywiania. Cały proces oczywiście nie ma cech świadomości czy manipulacji. Nastolatek rzeczywiście przeżywa zaburzenie odżywiania. Jednakże dodatkowo pojawiają się tzw. wtórne korzyści z choroby, w tym przypadku to odwrócenie uwagi rodziców od ich konfliktu, a co za tym idzie, znikają próby wciągnięcia w nie dziecka. Zazwyczaj potrzeby dziecka zaczynają być tak wymagające i absorbujące, że inne problemy pozostają tłumione i ignorowane.
Do czynników kulturowych możemy zaliczyć przede wszystkim obecną już od lat 50. (a w Polsce od 90.) kulturę szczupłości z jej wystandaryzowanymi normami tego, jak ludzkie ciało powinno wyglądać (więcej w artykule Kultura szczupłości – co mówić, a czego unikać, kiedy mówimy do nastolatków).
Leczenie anoreksji
Istotne w tym zaburzeniu są wyraźne kryteria diagnostyczne oraz w miarę szybki początek choroby. Dzięki temu, że anoreksja przeważnie pojawia się w okresie nastoletnim, kiedy dziecko zależne jest od rodziców, sprawujących w miarę możliwości pewną kontrolę nad adolescentem, możliwa jest szybka interwencja.
Całkowite wyleczenie (takie w którym nie obserwujemy nawrotów choroby) jest relacjonowane jedynie przez 25% chorych na anoreksję. Jednakże w prawie połowie przepadków już po kilku tygodniach pracy udaje się wyrównać wagę do zbliżonej do normy, choć niektóre współtowarzyszące zaburzenia mogą utrzymywać się jeszcze długi czas jak np. nieregularne miesiączki.
Oczywiście głównym celem, który ma przynieść wyzdrowienie jest nie tylko dojście do prawidłowej wagi. Potrzebna jest psychoterapia i współpraca całej rodziny, by wyeliminować źródło problemu.